سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

 به گزارش روابط عمومی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری و به نقل از ایرنا ، برخی از کارشناسان منابع طبیعی و محیط زیست بر این عقیده‌اند که برداشت ۲۵۰ کیلوگرم گزانگبین در چهارمحال و بختیاری در سالجاری، زنگ خطر انقراض حشره تولید کننده گزانگبین را به صدا در آورده است و تولید این محصول را کاهش داده است.

گزانگبین نوعی محصول مرتعی است که حشره‌ریزی به نام "پسیل گز " روی این گون‎ تخم‌ریزی و تولید پوره می‌کند و این پوره‌ها نوعی "مان" به نام گزانگبین تولید می‌کنند که این محصول ارزش دارویی و غذایی بالای دارد.

اما در سالهای گذشته این محصول فرعی مراتع و گونزارهای استان به خاطر کم شدن حشره به دلایل نامشخص از جمله برداشت غیراصولی و بی‌رویه، چرای بیش از حد و فشار دام بر روی گون و کاهش بارندگی و خشکسالی این گونه رو به نابودی رفته است.

این گونه مرتعی سودآوری و ارزش اقتصادی بالای دارد که باید برای احیا گونزارهای استان بیش از گذشته تلاش کرد و یک برنامه مدیریتی اجرا کرد.

با توجه به اینکه فصل برداشت گزانگبین در مراتع و گونزارهای استان چهارمحال و بختیاری پایان یافته است، از این رو خبرنگار خبرگزاری جمهوری اسلامی مرکز شهرکرد با هومان خاکپور سرپرست معاونت فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مصاحبه ای انجام داده است.

ایرنا: گزانگبین چیست و چه سطحی از استان را تشکیل می‌دهد؟

هومان خاکپور: گون از جمله گیاهان مهم پوششی مراتع کشور، استان و به خصوص در مناطق کوهپایه است که با توجه به تراکم و خصوصیات رویشی در حفاظت خاک و جلوگیری از فرسایش‌های بادی و آبی به خصوص در شیب‌ها و خاک‌های سبک نقش موثری دارد.

گون گزی گیاهی درختچه‌ای چند ساله و پایا است که به صورت خودرو با ارتفاع نیم تا یک متر است که از بزرگترین نوع گونه‌های گیاهی گلدار است که برداشت آن از ۱۰ شهریورماه با شروع فعالیت حشره مولد گزانگبین (پسیل گز) آغاز و تا ۱۵ مهرماه و به صورت سنتی انجام می‌شود.

تاکنون سه هزار گونه گیاهی در دنیا شناخته شده است که از این تعداد ۸۰۰ گونه در ایران است و در ایران هشت هزار گونه گیاهی شناخته شده که گون‌ها ۱۰ درصد گونه‌های شناسایی شده کشور را تشکیل می‌دهند.

در استان چهارمحال و بختیاری یک میلیون و ۷۰ هزار هکتار مراتع شامل ۴۰۰ هزار هکتار گونزار وجود دارد که این گونزارها مامنی برای تولید گزانگبین هستند و در شرایطی که مراتع در بهترین وضعیت قرار داشته باشند، بین ۳۰ تا ۵۰ کیگوگرم از هر هکتار گونزار، گزانگبین برداشت می‌شود.

از مجموع ۴۰۰ هزار گونزار در چهارمحال و بختیاری در چند نقطه استان به صورت لکه‌ای برداشت گزانگبین انجام می‌شود که معروف‌ترین منطقه "پرچفت" کوهرنگ است که به دلیل فعال بودن این حشره در این منطقه برداشت گزانگبین انجام می‌شود و در سایر مناطق  به دلیل فعال نبودن حشره مولد گزانگبین، به دلیل بهره برداری غیر اصولی، چرای بیش از حد دام، تغییرات آب و هوای، کاهش بارش، ظرفیت باردهی و تولید ازبین رفته و یا پایه تولید گزانگبین کم و متوقف شده است.

امسال ۲۵۰ کیلوگرم گزانگبین از این منطقه برداشت شده است و هر کیلوگرم گزانگبین یک میلیون تومان ارزش اقتصادی دارد.

ایرنا: وضعیت گونزارهای چهارمحال و بختیاری چگونه است؟

خاکپور: بخش زیادی از مناطق استان که زیرپوشش گون هستند ظرفیت باردهی گزانگبینی را به خاطر نوع بهره‌برداری از مراتع، تخریب که در مراتع اتفاق افتاده، بهره برداری بی رویه از مراتع و کاهش حشره مولد گزانگبین، خشکیدگی گون‌ها از بین رفته است.

گون‌ها از نوع گونه‌های مقاوم نسبت به خشکی هستند و این گونه گیاهی خدمات اکوسیستمی زیادی را در بحث تولید آب و حفظ خاک دارند که به لحاظ بهره‌برداری بی‌رویه از این گونه در شرایط مطلوب نیستند.

تنها محدوده‌ای که توان تولید گزانگبین را دارد در شهرستان کوهرنگ است که یکهزار هکتار از گونزارهای این شهرستان را شامل می‌شود و حشره مولد گزانگبین در آن فعالیت دارد و از این میزان حدود ۱۵۰ هکتار در شرایط نسبی خوب قرار دارد.

در هر هکتار از این مراتع گونزارها بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ پایه گون وجود دارد و در شرایط حاضر از هر بوته گون حدود ۲ گرم گزانگبین برداشت می‌شود که در هر هکتار پنج کیلوگرم برداشت می‌شود.

در شرایط مطلوب گونزارها باید در هکتار ۳۰ تا ۵۰ کیلوگرم برداشت شود که اکنون یک ششم تا یک دهم پتانسیل تولید گزانگبین را در استان داریم.

در حال حاضر گونزارهای استان شرایط مطلوب را برای بهره‌برداری حداکثری ندارند.

ایرنا: برای توسعه گونزارها چه برنامه‌ای و تمهیداتی در نظر گرفته شده است؟

خاکپور: گزانگبین یکی از مهمترین محصولات فرعی مرتعی استان است که ارزش اقتصادی خوبی را برای بهره‌برداران و مرتعداران خواهد داشت و باید برای توسعه و احیاء این گونه برنامه‌ریزی داشته باشیم تا در قالب طرح‌های  بهره‌برداری، خسارتی که به این گونزارها وارد شده و حشره مولد از سطح گونزاها حذف شده بازگردانده شود.

نبود یک طرح مشخص و پایدار باعث افزایش بهره‌برداری غیراصولی از مراتع و گونزارهای استان شده و می‌طلبد با مدیریت بهره‌برداری محصولات فرعی و جنگلی در استان برای همه مناطقی که ظرفیت بهره‌برداری محصولات فرعی از جمله گزانگبین، کتیرا و در جنگل برداشت سقز را دارند شناسایی و طرح بهره برداری محصولات فرعی تهیه شود.

با تهیه این طرح ، احاله مدیریت مراتع و جنگل به مرتعداران و جنگل نشینان در قالب یک طرح داده شود تا بتوان با مشارکت مردم یک بهره برداری پایدار و اقتصادی داشته باشیم.

هم‌اکنون شرایط و وضعیت گونزارها و مراتع استان پایدار نیست و با بهره‌برداری بی‌رویه که انجام شده بخش عمده گون‌های مولد،  محصولات فرعی گون‌ها و درختان بنه تخریب شده است.

اجرای طرح و برنامه اقتصادی کردن جنگل و مراتع، ایجاد انگیزه برای افزایش مشارکت بهره‌برداران مورد تاکید است و جنگل‌ها و گونزارهای استان این ظرفیت و توان را دارند، که با احیا مجدد به توان تولید بالقوه برسند.

مرتعداران و بهره‌برداران باید آگاه شوند که از ظرفیت‌های موجود در این عرصه‌ها استفاده اقتصادی داشته باشند و به جای چرای غیر اصولی دام از محصولات فرعی برای اشتغال پایدار و اقتصادی پایدار استفاده کنند.

باید با اجرای یک برنامه مدیریتی و مشارکتی با فعال شدن و مشارکت مردم، بهره‌برداران مراتع و دولت باید گرون‌زارها، مراتع و جنگل‌های استان را احیا کنیم و با حفظ اصل سرمایه مراتع و جنگلها که گونه پوششی آن هستند شود به اقتصاد پایدار منطقه و مردم کمک کنیم.

کاهش وابستگی معیشتی دام به مرتع و ایجاد تعادل دام و مرتع به عنوان یک راهکار برای حفظ و احیا مراتع است و استفاده از محصولات فرعی مراتع به صرفه تر و اقتصادی تر از استفاده از علوفه است.

در استان با توجه به تنوع اقلیمی بیش از ۳۰۰ گونه گیاهی و دارویی شناسایی شده که با استفاده از این ظرفیت می‌توان به اقتصاد معیشت مردم کمک کرد و توسعه کشت گیاهان دارویی و بهره‌برداری درست و اصولی از مراتع و گونه‌های مرتعی و جنگلی را جایگزین دامداری وابسته به مراتع کرد.

هم‌اکنون تعادل بین توان تولیدی مراتع و میزان دام در مراتع وجود ندارد و  چهار تا پنج برابر ظرفیت مراتع دام وجود دارد که فقر مرتع باعث ایجاد ضعف در اقتصاد دامداران و شده است.

ایرنا: پیشینه برداشت گزانگبین در استان چگونه است؟

خاکپور: برداشت محصولات فرعی مرتعی و جنگلی از روزگاران گذشته در زندگی بشر رواج داشته است و برداشت گزانگبین بر اساس اسناد و مدارک پیشینه حدود ۲۰۰ سال دارد و از این محصول بیشتر در بحث دارویی و طب سنتی استفاده می‌شده است.

از این ماده که ملین است برای درمان سرفه، سینه درد، التهاب ریه و تقویت دستگاه هاضمه، ناراحتی تنفسی استفاده می‌شد.

این ماده غنی‌ترین منبع تولید فروکتوز است، که در علوم پزشکی استفاده می شود و  ارزش اقتصادی این محصول آنقدر جایگاه دارد که نمی‌شود از آن صرف نظر کرد.

توسعه پایه‌های مولدگزانگبین و افزایش زادآوری این گونه بالاست و با افزایش حفاظت از این گونه و افزایش مشارکت مردم می‌توان فعالیت و حضور حشره مولد گزانگبین را در این مناطق افزایش داد و زمینه حفظ و احیا گونزارهای استان را افزایش داد.

به گزارش ایرنا، یک میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار از مساحت چهارمحال و بختیاری را مراتع و جنگل‌ها پوشش داده است که رقمی معادل ۸۶.۵ درصد از سطح این استان را شامل می‌شود.