سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

استان سمنان نزدیک به چهار میلیون هکتار مرتع قابل تعلیف دارد اما چرای زودهنگام، ورود نامناسب دامداران و خشک‌سالی طی سال‌های اخیر خسارات فراوانی را به این مراتع وارد کرده است.

به گزارش روابط عمومی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان  بر کسی پوشیده نیست که مراتع با پوشش گیاهی متنوع خود فواید بسیاری برای انسان و محیط‌زیست دارند. مراتع با رشد گیاهان به صورت خودرو منبع مناسبی برای تغذیه دام‌ها و حیوانات ایجاد می‌کنند و از سوی دیگر در برابر رشد و توسعه بیابان‌ها ایستادگی می‌کنند. استان سمنان نیز از این قاعده مستثنی نیست و در آن، مراتع نقش حیاتی را ایفا می‌کنند.

مراتع در واقع یکی از منابع تأمین کننده نیاز علوفه کشور است و در بسیاری استان‌ها طی طول سال تغذیه گوسفندان از طریق این مراتع صورت می‌گیرد و تنها برای مدت کوتاهی نیاز به غذادهی دستی به دام‌ها است اما در استان سمنان اینگونه نیست ما در استانی زندگی می‌کنیم که چهار پنجمش را بیابان و کویر فرا گرفته و خشکسالی از جمله مهمترین مشکلاتش است. استانی خشک که در آن علوفه و تعلیف، آبرسانی و سرسبزی و بیابان‌زدایی و مقابله با رشد آن، از جمله مسائل حیاتی هستند که با توسعه و زندگی مردم گره می‌خورند.

سالیان اخیر متر متر و سانتی متر به سانتی متر، بیابان‌ها به سمت شهرها و روستاهای استان سمنان پیش می‌آیند و از سوی دیگر شاهد کم آبی و کاهش بارندگی هستیم به نحوی که در سال زراعی گذشته بارش‌ها ۴۰ درصد کمتر از سال قبل از آن بود که این یک هشدار جدی برای ما است تا بتوانیم از اندک آب مانده در استان به صورت بهینه استفاده کنیم. از سوی دیگر در بسیاری مناطق استان شاهد هستیم که سستی خاک به دلیل دستکاری طبیت شرایط را برای بروز مخاطرات و فجایع متأسفانه مهیا ساخته است.

اهمیت مراتع برای استان خشک سمنان

مراتع می‌توانند سبب نفوذ آب در زمین باشند برای مثال یک گیاه درمنه ۴۰ سانتی متری می‌تواند ۲۰۰ لیتر آب ارزشمند را پای ریشه خود نگه دارد و فرض کنید در یک هکتار اراضی بیابانی ما ۴۰۰ بوته درمنه را داشته باشیم. طبیعت و مراتع کار خودشان را به خوبی بلد هستند آنان می‌دانند که چطور حرکت آب را در زمین هدایت نمایند و اگر انسان بگذارد، می‌توانند برای حیات ابنای بشر و حیوانات و دیگر مفید واقع شوند.

پوشش گیاهی و مرتع جز حیاتی زندگی مردم استان سمنان محسوب می‌شود زمانی که پوشش گیاهی مناسب نباشد، باد و سیل ذره‌ذره خاک را به مکان‌های دیگر می‌برند. فرسایش خاک می‌تواند به خاک منطقه آسیب جدی بزند و اثرات آن را در کاهش کیفیت خاک، کم شدن پتانسیل خاک برای تولید محصولات کشاورزی و افت کیفیت آب‌های سطحی می‌توان مشاهده کرد. یکی دیگر از فواید وجود مرتع و پوشش گیاهی، حفظ حاصلخیزی خاک منطقه است.

و اهمیت دیگر، نگهداری خاک در سر جایش و عدم سرازیری گل و لای و سیلاب به سمت شهرها و روستاها است. امروز در همین استان سمنان روستاهایی واقع شده‌اند که به دلیل دخالت‌های انسان در طبیعت، هر لحظه مستعد بروز فجایع انسانی مانند سیلاب هستند که جان مردم را تهدید می‌کند فقط هم به این دلیل که مراتع و کوه‌ها و اراضی طبیعی را از بین برده‌ایم. به دلیل اهمیت مرتع به سراغ سید ابوالفضل ولیئی رئیس اداره مرتع اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان رفتم و به گفتگو نشستیم.

*در تعریف ساده، مرتع به چه می‌گویند؟

به زبان ساده زمینی که هیچ زراعتی در آن انجام نشده مرتع است یعنی زمین تاکنون شخم نخورده و بذری یا گیاهی در آن کاشت نشده باشد این به آن معنی نیست که این زمین خالی از هر گیاهی باشد خیر؛ بلکه خالی از گیاهان دست کاشت انسان است.

در این زمین‌ها در فصل بهار، برخی گیاهان به صورت خودرو، می‌رویند که پوشش گیاهی مرتع را تشکیل می‌دهند. مرتع‌ها معمولاً در دامنه و ارتفاعات کوه‌ها وجود دارند. در گذشته مراتعی در زمین‌های صاف و مسطح وجود داشتند اما این روزها این‌گونه مراتع کمتر دیده می‌شوند.

* میزان مراتع در استان سمنان چقدر است؟

وسعت مراتع قابل تعلیف استان سه میلیون و ۷۴۱ هزار هکتار است. این مراتع در قالب یک هزار و ۲۵۲ سامانه عرفی مرتعی ساماندهی شده است همچنین مراتع استان سمنان به تناسب فصل تعلیف به مراتع ییلاقی و قشلاقی تقسیم شده که وسعت مراتع ییلاقی قابل تعلیف استان ۷۸۴ هزار هکتار و وسعت مراتع قشلاقی قابل تعلیف 2میلیون و 957 هزار هکتار است.

به لحاظ درجه کیفی وسعت مراتع خوب ۲۲۵ هزار هکتار با پوشش متراکم، مراتع متوسط ۵۸۴ هزار هکتار با پوشش نیمه متراکم و مراتع فقیر، دو میلیون و ۹۳۲ هزار و ۱۰۰ هکتار با پوشش کم تراکم قابل تقسیم هستند.

*بیشترین مشکلاتی که در بحث مراتع استان وجود دارد؟

بیشترین مشکلات مرتبط با حضور دام مازاد بر ظرفیت و تعلیف دام خارج از زمان مقرر (چرای زود هنگام) در مراتع است در این راستا در صورت انجام فعل مذکور توسط مرتع داران، برابر مقررات با متخلفان برخورد خواهد شد.

*بیشتر توضیح دهید

در واقع چرای دام در مراتع می‌بایست برابر تقویم زمانی تعیین شده در فصل تعلیف و برابر سوابق ممیزی هر مرتع به تناسب نوع آن (ییلاق یا قشلاق) صورت پذیرد. این تقویم زمانی برای مراتع ییلاقی معمولاً از اوایل خرداد ماه تا پایان شهریور ماه هر سال و برای مراتع قشلاقی از اوایل آذر ماه تا اواخر اسفند تعیین شده است.

باید این را هم در نظر داشت که رعایت ظرفیت چرایی دام و زمان تعلیف از جمله اصول مهم در حفظ و احیا پوشش گیاهی مراتع است. در ممیزی مراتع نام افراد ذی صلاح (مرتع داران) و تعداد دام مجاز به تعلیف تعیین و افراد مکلف به رعایت ظرفیت چرا و زمان ورود و خروج به مراتع است.

*اقداماتی که برای مراتع انجام دادید را بگویید

اقدامات شامل تهیه طرح‌های مرتعداری سامانه‌های عرفی مرتعی، اجرای پروژه‌های بیولوژیک و بی و مکانیک شامل بذرپاشی، کپه کاری، ذخیره نزولات آسمانی، تبدیل دیمزارهای کم بازده در قالب عملیات احیایی و اصلاحی مراتع به منظور توسعه پوشش گیاهی و حفاظت آب و خاک، بوده است.

از سوی دیگر اداره کل منابع طبیعی استان سمنان در زمینه توسعه کشت گیاهان دارویی در رویشگاه‌های مستعد نیز اقدامات ویژه ای را در دستور کار قرار دارد چرا که این گیاهان هم نیاز آبی کمتری دارند و هم با ارزش افزوده بالای خود می‌توانند به اشتغال و تولید استان کمک کنند.

از طرف دیگر باید به اقدامات دیگری مانند ساخت آبشخور بهداشتی برای شرب دام، مرمت چشمه، احداث آغل‌های بهداشتی و.... اشاره کرد این اقدامات البته در قالب طرح‌های مرتعداری احاله مدیریت شده است از سوی دیگر اجرای پروژه مدیریت چرای دام در مراتع استان سمنان از دیگر کار ویژه‌های منابع طبیعی در زمینه مراتع است.

*برنامه‌هایی که در آینده برای مراتع استان دارید؟

همانطور که در بالا هم بیان شد تکمیل طرح‌های مرتعداری برای سامانه‌های مرتعی فاقد طرح و احاله مدیریت آنها، پایش مراتع استان در قالب پروژه مدیریت چرای دام در مراتع، احیا و توسعه رویشگاه‌ها گیاهان دارویی و کشت آنان یکی از برنامه‌های ویژه منابع طبیعی است چرا که نیاز آبی کمتری داشته و سازگاری خوبی هم با محیط استان سمنان دارد.

منابع طبیعی استان سمنان همچنین تهیه طرح‌های تلفیقی مرتعداری به منظور استفاده از تمامی پتانسیل‌های مرتع اعم از بهره برداری از گیاهان دارویی، پرورش زنبور عسل، گردشگری و.... را نیز در دستور کار دارد و برنامه ریزی خوبی هم در این زمینه صورت گرفته است.

*انتظار شما به عنوان متولی مراتع استان سمنان از دامداران، مردم و مسئولان چیست؟

در وهله اول انتظار ما از مرتع داران و بهره برداران عرصه‌های مرتعی رعایت قوانین و مقررات و به خصوص رعایت ظرفیت چرای دام و زمان تعلیف در ورود و خروج دام است . حفاظت ، احیاء ، توسعه و بهره برداری اصولی از مراتع مهمترین شاخصه در مدیریت مراتع استان است.

از سوی دیگر پیگیری تهیه طرح‌های مرتعداری تلفیقی به منظور مدیریت علمی مراتع در سامانه‌های مرتعی فاقد طرح، پیگیری اجرای عملیات اصلاحی و احیایی مندرج در طرح‌های مرتعداری به منظور حفظ پوشش گیاهی و منابع آب و خاک از دیگر تقاضاهای ما است این کار می‌تواند به حفظ پتانسیل تولیدی مراتع کمک کند که امری بسیار مهم است نباید فراموش کرد که استان سمنان با خشکسالی روبرو است در نتیجه این اقدامات برای ما اهمیت دارد.

در وهله دوم مردم هستند؛ انتظار از مردم در قالب رعایت نکات حفاظتی اعم از گزارش به موقع تخلفات احتمالی در مراتع اعم از تصرف اراضی و یا تخریب مراتع یا آتش سوزی احتمالی است ما از مردم می‌خواهیم در واقع یاریگر ما باشند تا بتوانیم از مراتع و اراضی طبیعی و ملی مراقبت کنیم به عبارت دیگر باید گفت مردم به نوعی همیار منابع طبیعی هستند.

و سوم انتظار از مسئولان این است که در قالب تأمین نیروی کارشناسی و تخصیص به موقع اعتبارات مورد نیاز اعم پروژه‌های اجرایی ملی و استانی، ما را یاری رسانند چرا که کار ما با فصل و روز و ساعت در ارتباط است و باید طرح‌ها به موقع خودشان انجام شوند تا تأثیر بگذارند.

*کلام آخر

حفظ و احیا انفال الهی از جمله مراتع وظیفه‌ای همگانی است و به فرموده رهبر معظم انقلاب فرهنگ منابع طبیعی باید به معارف عمومی تبدیل شود. لذا ما از رسانه‌ها و فعالان فرهنگی می‌خواهیم تا نسبت به این موضوعات بیشتر واکنش نشان داده و به ما نیز کمک کنند.