سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

  آبخيزداري

بطور خلاصه مي توان آبخيزداري را بعنوان اعمال روشهاي مديريتي و تكنيكهاي مكانيكي ، بیومکانیکی و بيولوژيكي براي حفظ ، احيا و بهره برداري بهينه از منابع طبيعي تجديد شونده موجود در حوضه آبخيز كه منجر به جلوگيري از فرسايش خاك و حمل رسوب، كنترل روانابهاي سطحي و سيلابها، تغذيه مصنوعي سفره هاي زيرزميني وحفظ و احيا پوشش گياهي میشود  تعريف كرد و در واقع حفاظت از منابع آب و خاك و استفاده بهينه از اين منابع بعنوان خواستگاه و بستر اصلي توليد به جهت رهنمون شدن به سوي توسعه پايدار از اهداف اصلي آبخيزداري محسوب مي شود.

حوضه هاي آبخيز جنوب کرمان بالغ بر 3595731 هكتار   داراي 3 حوضة اصلي شامل :

1.     حوضه آبخيز كوير لوت :

اين حوضه با مساحت 169485 هکتار مشتمل بر حوضه هاي آبخيز ساردوئيه و حوضه آبخيز پشت پشته بم بوده ورواناب حاصل از ريزش بارندگي در اين دو حوضه نهايتا به كوير لوت تخليه مي شود.

2.     حوضه آبخيز جازموريان :

اين حوضه با مساحت 2722424 هکتار در واقع در بر گيرنده حوضه آبخيز رودخانه هاي هليل ، شور گسك چوغان، گمركان ،كغاركي و….. مي شود . رواناب حاصل بر سطح اين حوضه به هامون جازموريان منتهي ميشود.

3.     حوضه آبخيز خليج فارس و درياي عمان :

حوضه آبخيز خليج فارس و درياي عمان با مساحت 703822 هکتار شامل سطحي از شهرستانهای فاریاب ، منوجان و کهنوج را در برمیگیرد كه آب رودخانه هاي آن به خليج فارس ودرياي عمان ميريزد

-

 33% از حوضه آبخيز سد جيرفت برابر با (272558 هكتار )

و بالغ بر 67% مساحت حوزه آبخيز سد استقلال ميناب برابر با (625538 هكتار)

و حدود 82 درصد مساحت حوضه آبخيز سد نساء برابر با (67730 هكتار )

 در محدوده جنوب کرمان واقع شده است.

 و مابقي را به مساحت 2629905 هكتار حوضه هاي خارج از سدها تشكيل داده است.

از مهمترین اهداف عمليات آبخيز داري:

- جلوگيري از فرسايش خاك حاصلخيز كشاورزي حوضه هاي آيخيز

- جلوگيري و كاهش حمل رسوب به مخازن سدها و آبگيرها و كانالهاي آبرساني و افزايش عمر مفيد اين سازه ها

- كاهش خطر بروز سيلابها و به حداقل رساندن خسارات ناشي از آنها يا كاهش پتانسيل سيلخيزي در حوضه ها

- پيشگيري و كاهش اثرات خشكسالي با جلوگيري از هدر رفتن روانابهاي سطحي و تغذيه سفره هاي آبهاي زيرزميني و افزايش سطح آبهاي زيرزميني و آبدهي قنوات و چشمه ها

- تثبيت فعاليهاي اقتصادي – اجتماعي و كشاورزي و ايجاد اشتغال- و استمرار بخشيدن به اشتغال و جلوگيري از مهاجرت و عواقب سوء آن

- احياء و توسعه پوشش گياهي حوضه

و جهت رسيدن به اين اهداف عمدتا از روشهاي مكانيكي ، بیو مکانیکی و بيولوژيكي استفاده ميشود.

روشهاي مكانيكي شامل:

احداث بندهاي خاكي، سنگی ملاتی، گابيوني ، خشكه چين، اجراي پخش سيلاب، دیوار ساحلی و …-

روشهاي بیو مكانيكي شامل:

 احداث بانكت، تراسبندي، سكو بندي اراضي شيبدار، كنتور فارو و حفر چاله و تشتك ذخيره آب

روشهاي بيولوژيكي نيز عملياتي مانند:

- نهالكاري، بوته كاري، بذرپاشي و …

- حفاظت و قرق عرصه هاي جنگلي و مرتعي میباشد

ضرورتهاي اجراي عمليات آبخيزداري در منطقه جنوب کرمان

از جمله مسائلي كه اجراي عمليات آبخيزداري در منطقه جنوب کرمان را بيش از پيش ضروري ساخته و حقيقتاً جا دارد كه در اولويت اول اجراي كليه پروژه هاي عمراني قرار گيرد بطور خلاصه عبارتند از:

-حفاظت خاك و جلوگيري از فرسايش آن بعنوان بستر توليد وكنترل رسوب حمل شده بداخل مخازن سدهاي جيرفت، ميناب و نساء بم وحفظ آنها ازخطر رسوبگيري و نابودي

- پيشگيري و كاهش اثرات خشكسالي با مهار و ذخيره روانابهاي حاصل از بارندگي و تغذيه سفره آبهاي زيرزميني

- جلوگيري و كاهش خطرات سيل و خسارات ناشي از آن

عرصه هاي جنگلي و مرتعي حوضه آبخيز اين سدها عموماً بدليل چراي مفرط و بيش از اندازه و بي موقع و قطع درختان و درختچه ها توسط انسان جهت مصارف سوختي و احداث سرپناه و تعليف دامها در طي ساليان دراز بشدت آسيب ديده و تخريب شده است. اين امر سبب كاهش پوشش گياهي سطح زمين بعنوان حافظ اصلي خاك در برابر فرسايش و كاهش دهنده روانابهاي سطحي شده كه نتيجه آن فرسايش شديد خاك و منعاقب بروز بارندگي و وقوع سيل مي باشد نتيجه اينكه سالانه ميليونها تن رسوب وارد حوضچه اين سدها شده و كاهش ظريفيت آبگيري و عمر مفيد آنها و هرز و هدر رفتن سرمايه هاي كشور را بدنبال دارد. بر اساس آمار سازمان مديريت منابع آب كشور ميزان رسوب ورودي به مخزن سد جيرفت سالانه بالغ بر 5/11 ميليون متر مكعب مي شود.و اين بدين معني است كه سد جيرفت درچند دهه آينده از رسوب انباشته شده واز هيز انتفاع خارج خواهد شد. بهمين سبب اجراي عمليات آبخيزداري در حوضه آبخيز سدهاي موجود و در دست احداث با هدف اوليه كنترل فرسايش و حمل رسوب به داخل مخزن اين سدها بعنوان يك ضرورت حياتي و از وظايف مديريت آبخيز داري است .

از ديگر ضروريات اجراي عمليات آبخيز داري كه در سالهاي اخير بسيار مورد تاكيد است مقابله با بحران خشكسالي و در واقع پيشگيري و كاهش خسارات ناشي از خشكسالي مي باشد. موقعيت جغرافيايي كشور ما حاكميت آب و هواي خشك و كم باران را بر آن تحميل نموده است بجز نواحي شمالي و غربي ساير مناطق از مناطق خشك و نيمه خشك محسوب مي شوند و هر چه از شمال به جنوب و از غرب به شرق بيائيم اين خشكي مدت و شدت بيشتري دارد اوج اين خشكي در استانهاي جنوبي و جنوبشرقي و از جمله منطقه جيرفت و كهنوج ديده مي شود .

در هفت سال گذشته منطقه جیرفت کهنوج با خشكسالي هاي شديد و متوالي روبرو بوده است پيامد اين خشكسالي ها در كاهش شديد آبدهي منابع آب ومتعاقب خشكيدن سطح وسيعي از باعات درختان ميوه در سطح روستاهاي كوهستاني و پايكوهي و بلااستفاده رها شدن هزاران هكنار از اراضي زراعي، بيكاري و مهاجرت صدها نفر از اين روستاها شده و يا كاهش شديد درآمد آنها را سبب شده و آنها را به سوي فقر و درماندگي كشانده و به فعاليتهاي كاذب و غير متعارف سوق داده است.

از ديگر مسائل و مشكلاتي كه با اجراي عمليات آبخيزداري مرتفع مي شود  سيل وخسارات ناشي از آن مي باشد  از ويژگي هاي  اقليمي مناطق خشك  ومنجمله اين منطقه وقوع رگبارهاي شديد است كه  سيلابهاي مخربي را به دنبال دارد  اين سيلابها هر ساله در گوشه كنار منطقه  جيرفت و كهنوج خسارات زيادي به مزارع ومساكن وتاسيسات زير بنائي وارد مي نمايد علاوه بر اين بيشترمراكز عمده جمعيتي منطقه اعم از شهرها و بخشها در معرض سيل مي باشند بطوريكه مساحت كل حوضه هاي آبخيز شهري منطقه برابر با يك ميليون هكتار مي شود يكي از نتايج اجراي عمليات آبخيزداري كنترل  سيلاب و كاهش خطرات ناشي از آن در نواحي پايين دست مي باشد با همه اين مسائل و مشكلات سئوال اصلي اين است كه راه چاره چيست ؟ فرسايش خاك ، حمل رسوب به مخازن سدها ،خشكسالي ، سيل و… بدون شك راه حل اساسي مقابله با اين مصائب و بحرانها اجراي عمليات آبخيز داري مي باشد و اين امر به تجربه ثابت شده و به عينيت رسيده است گواه و شاهد اين مدعا مناطقي است كه در گذشته مورد اجراي عمليات آبخيزداري قرار گرفته اند بطوريكه درنتيجه اين عمليات از فرسايش خاك  جلوگيري شده حمل رسوب به حداقل رسيده وهمزمان خطر سيلاب مرتفع شده و يا كاهش يافته ومهمتر اينكه اين مناطق يا از خشكسالي متاثر نشده اند و يا خسارات و مشكلات ناشي از آن به حداقل ممكن رسيده است.

نقش اجراي عمليات آبخيزداري در كاهش اثرات خشكسالي و پيشگيري ازآن :

 نقش اجراي عمليات آبخيزداري به عنوان بهترين راه حل مقابله با اين بحران بخوبي به اثبات رسيده است بطوريكه آبخيز نشينان و روستائيان ما نيز به اين امر مهم واقف شده اند ومراجعات بي شمار مردمي ودرخواست جهت اجراي عمليات آبخيزداري كه روزبه روز در حال افزايش است شاهدي بر اين ادعاست.  لذا لازم است جهت مقابله با بحران خشكسالي وكاهش اثرات آن از طريق اجراي عمليات آبخيزداري ومهار ذخيره رواناب حاصل از بارندگي بر سطح حوزه هاي آبخيز كه بعضاْ بعلت ماهيت بارندگيها بصورت سيلابهاي مخرب جريان يافته وسبب بروز خسارات به اراضي زراعي ، باغي ، مساكن و تاسيسات زير بنايي مي شود ، عمل كرد .

بدون شك حجم عمليات آبخيزداري اجرا شده در منطقه جيرفت وكهنوج در مقايسه با نياز منطقه و شدت بحران  بسيار ناچيز مي باشد اين امر بعلت ميزان اندك اعتبار اختصاص يافته جهت اجراي عمليات آبخيزداري مي باشد  .با همه اين احوال عمليات آبخيزداري اجرا شده حتي با بروز يكبار بارندگي و وقوع سيلاب ، رواناب كنترل شده در پشت اين سازه ها ادامه حيات را به ساكنين منطقه نويد داده است . ودرهر نقطه اي كه  عمليات آبخيزداري به اجرا در مي آيد  اميد به ادامه زندگي دردل مردم آنجا زنده مي شود. بدليل اثر بخشي بالاي عمليات اجرا شده آبخيزداري و شناخت و آگاهي مردم از فوايد آن ، اين مديريت روزانه با حجم زيادي از درخواستهاي مردمي جهت اجراي عمليات آبخيزداري از سراسر منطقه روبرو مي باشد كه متاسفانه بعلت نبود اعتبار امكان انجام هيچگونه كاري ميسر نمي باشد.

نتايج :

بطور كلي كم آبي و محدويت آبدهي منابع آب بعنوان اساسي ترين مشكل توسعه فعاليتهاي كشاورزي و در نتيجه عامل عمده بيكاري و فقر جوامع روستائي خصوصا روستاهاي واقع در مناطق كوهستاني و پايكوهي مي باشد . اين امردر روستاهاي مناطق جلگه اي و دشتي بلحاظ امكان استفاده از سفره هاي عميق آبهاي زير زميني شايد در مرتبه اول اهميت نباشد لذا اجراي عمليات آبخيزداري در حوضه هاي آبخيز به منزله دميدن روح حيات و زندگي دراين مناطق و همچنين متضمن توسعه پايدار نواحي پائين دست مي باشد.

تاثيرعمليات آبخيزداري درشرايط كنوني منطقه كه باخشكساليهاي پي درپي مواجه است انكارناپذيرميباشد مقايسه وضعيت مناطقي كه پروژه هاي آبخيزداري درآنجا اجرا شده باسايرمناطق ، ما را به نقش بسيارمهم آبخيزداري بعنوان بهترين راهكار مقابله با بحران خشكسالي و وتداوم حيات اقتصادي منطقه وتوسعه پايداررهنمون خواهد ساخت .عمليات آبخيزداري اجرا شده تاكنون بالغ بر يكصد ميليون مترمكعب از سيلابهاي ناشي از بارندگي ها را در هر نوبت آبگيري  ذخيره وبه سفره آبهاي زيرزميني تزريق كرده و يا زمينه استفاده مستقيم آنرا فراهم نموده است . افزايش آبدهي منابع آب و استمرار حيات اقتصادي وكشاورزي ، كنترل فرسايش خاك به ميزان 8 تا 10 تن در هكتار در سال ، كنترل حجم رسوب ورودي به مخزن سد جيرفت به ميزان 700، ميناب 400  و نسا بم به ميزان 120 هزارتن  درسال از ديگر نتايج اجراي عمليات آبخيزداري در اين منطقه مي باشد.

مراجعات بيشمارمردمي ودرخواست جهت اجراي آبخيزداري ازمشاهده نقش بسيارمهم آبخيزداري دركاهش اثرات خشكسالي ميباشد . خلاصه كلام اينكه ترديدي نيست كه احداث بندهاي خشكه چين و گابيوني ، خاكي وسنگ وسيماني و بطور كلي اجراي عمليات آبخيزداري  باعث افزايش آبدهي منابع آب وتوسعه سطح زيركشت ميشود وبهبود وضعيت اجتماعي - اقتصادي مردم منطقه را درپي داشته تداوم زندگي را ميسر نموده واز بروز عوارض سوءاجتماعي و امنيتي جلوگيري مي نمايد. به عقيده ما وهمانطور كه عملا به اثبات رسيده اجراي عمليات آبخيزداري بهترين راه حل مشكل و بحران خشكسالي در اين منطقه است.

حاصل و تاثیرات عملیات آبخیزداری