سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

سمنان- ایرنا- برداشت بی‌رویه که البته گاه باید گفت «بی‌ملاحظه» از منابع آب زیرزمینی و خالی‌شدن لایه‌های زیرین دشت‌ها به علت تامین بیش از ۷۵ درصد نیاز آبی سمنان از منابع آب زیرزمینی، موجب شده تا فرونشست به عنوان یک تهدید اصلی و جبران‌ناپذیر دامنگیر طبیعت نزدیکمان باشد. آیا حواسمان به این زلزله خاموش هست؟

به گزارش ایرنا، فرونشست زمین یک پدیده زیست محیطی، به ‌معنی نشست تدریجی و یا پایین رفتن ناگهانی سطح زمین به ‌دلیل کم شدن حجم آب در لایه‌های زیرین و در نتیجه پوک شدن خاک به واسطه استفاده بیش از حد از سفره‌های آب زیرزمینی، نشات گرفته از نیاز روزافزون به منابع آبی و در نتیجه، از بین رفتن شناوری خاک و کم‌شدن تراکم مواد زیرسطحی، رخ می‌دهد.

صاحبنظران علوم زمین‌شناسی معتقدند کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی در اثر برداشت بی رویه از این منابع، مهمترین دلیل فرونشست زمین در ایران است و همچنین این پدیده در مناطق دارای جنس خاک رسی بیشتر اتفاق می‌افتد.

زمانی که پدیده فرو نشست در منطقه ای رخ داد، امکان بازگشت زمین به حالت قبل از آن وجود ندارد، بنابراین اگر امروز چاره‌ای برای جلوگیری از این پدیده زیان‌بار انجام نشود، در آینده معضل‌ها و آسیب‌های جدی در حوزه‌های زیستی و اقتصادی گریبان‌گیرمان خواهد شد.

اگر بتوانیم برداشت آب‌های زیرزمینی را تا جای ممکن کاهش دهیم و کنترل کنیم و از سویی، بتوانیم آبهای روان حاصل از بارش‌ها را برای نشست در زمین هدایت کنیم، می‌توان امیدوار بود با بارش‌های مناسب طی چند سال سطح آب‌های زیرزمینی ثابت بماند تا فرونشست کنترل شود.

کنترل چاه‌های حفرشده، جلوگیری از حفر چاه‌های جدید، تغذیه مصنوعی منابع آب‌های زیرزمینی با احداث بندها و کنترل و هدایت آب‌های سطحی و سیلاب‌ها، از جمله راهکارهای مهم در جلوگیری از نشست زمین در دشت‌های بحرانی است.

سهم ۷۵ درصدی آب‌های زیرزمینی در تامین آب در سمنان

طبق گزارش‌ها، سهم آب های زیرزمینی از تامین آب در استان سمنان حدود ۷۵ درصد است؛ در شرایطی که اگر این میزان ۴۰ درصد باشد، بحران محسوب می‌شود و زمینه‌ساز فرونشست زمین است.

طبق گزارش‌ها، ۳۴۰ لیتر بر ثانیه آب مورد نیاز در شهر سمنان از طریق آب‌های سطحی و نزدیک به ۷۰ تا ۷۵ درصد آب مورد نیاز مرکز استان سمنان، به دلیل خشکسالی و کاهش بارندگی، از منابع زیرزمینی تامین می‌شود و این در حالی است که در گذشته وضعیت برعکس بود و بیشترین میزان تامین آب از منابع سطحی بود.

بر پایه پژوهش‌ها، دشت سمنان واقع در حاشیه شمالی کویر مرکزی ایران، دارای اقلیمی خشک تا نیمه‌خشک است. در دهه‌های اخیر رشد سریع جمعیت و نواحی صنعتی در این دشت و به دنبال آن افزایش نیاز آبی موجب شده تا استحصال بی‌رویه از منابع آب‌ زیرزمینی بالا رود و در نتیجه، ژرفای دست‎یابی به سطح آب شدت یابد. همین امر دشت سمنان را در زمره مناطق بحرانی کشور از نظر کمبود منابع آب و پیامدهای پس از آن قرار داده است.

فرونشست به میزان نیم‌متر در جنوب سمنان

چندی پیش، استاندار سمنان با بیان اینکه سمنان دومین استان درگیر خشکسالی است، گفت: کمبود آب بالاترین دغدغه و فرونشست، ریزگرد، تعداد تصادفات و جمعیت، از تهدیدهای جدی استان سمنان محسوب می‌شود.

سیدمحمدرضا هاشمی ابراز کرد: برداشت‌های بی‌رویه از چاه‌های آب و منابع زیرزمینی موجب فرونشست زمین و افزایش دغدغه‌مندی مسئولان استان است که باید در این زمینه اقدام جدی و عملی به انجام رسد.‌

وی بیان کرد: در گذشته با حفر ۴۰ تا ۵۰ متر امکان رسیدن به آب بود، اما اکنون بعد از ۲۳۰ متر حفاری در سمنان آب موجود نیست و از طرف دیگر، ۴۰ سانتیمتر تا نیم‌متر فرونشست در جنوب سمنان مشاهده می‌شود.

استاندار سمنان تاکید کرد: ۶۵۰ کیلومتر خط ریل راه‌آهن در استان وجود دارد که در برخی مناطق به علت فرونشست زمین در خطر است و جابه‌جایی ریل و رفع دغدغه در این زمینه نیازمند عزم ملی است.

در گذشته با حفر ۴۰ تا ۵۰ متر امکان رسیدن به آب بود، اما اکنون بعد از ۲۳۰ متر حفاری در سمنان آب موجود نیست

طبق پژوهش‌ها، در زمینه برآورد میزان نشست زمین در بازه زمانی خرداد ۱۳۸۲ تا آبان ۱۳۸۳ با استفاده از روش تداخل‌سنجی تصاویر ماهواره‌ای (InSAR)، حداکثر فرونشست ۱۳۳ میلی‌متری زمین در شهر سمنان و پیرامون آن محرز ‌شده بود و با هدف شناسایی عوامل مؤثر در فرونشست بخشی از دشت سمنان، نوسانات عمق سطح آب زیرزمینی نیز به همراه ترسیم نمودار هیدروگراف از نتایج ۱۵ چاه مشاهده‌ای مورد بررسی قرارگرفت که نتایج نشان‌دهنده افت ممتد سطح آب در طی دوره‌های آبی سال‌های ۱۳۸۲ تا ۱۳۸۸ بود به‌طوری که کمینه نرخ افزایش ژرفای سطح آب زیرزمینی محدوده مطالعاتی برابر با ۲۲ سانتی‌متر در سال بود و اکنون که سال۱۴۰۲ با توجه به کاهش بارندگی و شدت خشکسالی به نیمه نزدیک می‌شود، وضعیت بحرانی تر است.

نشست زمین در دشت‌های استان سمنان چه میزان است؟

برپایه گزارش‌ها، در دهه ۹۰ طبق اعلام جهانی اگر دشتی چهار میلیمتر فرونشست داشته باشد، مخاطره محسوب می شود و این در حالی است که بیشتر دشت‌های ایران روزی یک میلیمتر فرونشست دارند و دشت‌های استان سمنان نیز از این امر مستثنی نیست ، به طور میانگین سالانه ۱۰ تا ۱۲ سانی متر در دشت سمنان، هشت سانتی متر در دشت گرمسار و ۱۲ سانتی متر در دشت ایوانکی، فرونشست زمین رخ می‌دهد که آمار بسیار نگران کننده‌ای است.

متوسط کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی به عنوان مهمترین دلیل زلزله خاموش در کشور سالانه ۵۰ سانتیمتر است، متاسفانه این رقم در استان سمنان ۱۶ سانتیمتر بیشتر است؛ که بیانگر عمیق‌تر بودن اثر خشکسالی در این خطه نسبت به متوسط کشوری است، همچنین مخازن ذخیره آب در استان بیش از ۱۵۰ میلیون مترمکعب کسری دارد.

عمق چاه‌ها فرونشست را فریاد می‌زنند

مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای سمنان، اواخر خرداد امسال از مرمت و بازسازی ایستگاه‌های شبکه سنجش آب‌های زیرزمینی مربوط به چاه‌های مشاهده‌ای(چاه‌هایی برای اندازه گیری سطح آزاد آب زیرزمینی و نوسانات آن) واقع در دشت سمنان خبر داد و اظهار کرد: یکی از مشکلاتی که در سال های اخیر بسیاری از دشت های کشور از جمله سمنان با آن مواجه است، بحث فرونشست زمین به خاطر افت سطح آب‌های زیر زمینی است.

مهران محمودی با بیان اینکه در شهرستان سمنان با مشکل افت سطح آبهای زیرزمینی و به تبع آن، فرونشست زمین مواجه هستیم، گفت: چاه‌های مشاهده‌ای در سمنان در اثر فرونشست زمین دچار آسیب و یا تخریب شده‌اند.

مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای سمنان درباره چاه‌های پیزومتری (چاه‌هایی تا قطر ۲۰ سانتیمتر با جدار فلزی یا پلاستیکی که جنبه مطالعاتی و تحقیقاتی دارد) خاطرنشان کرد: برای پایش آب‌های زیرزمینی در نقاط مختلف دشت، پیزومترهایی وجود دارد که با آماربرداری از آنها به صورت منظم، اطلاعات آب‌های زیرزمینی اخذ و تحلیل می‌شود.

محمودی گفت: به غیر از این پیزومترها، منابع انتخابی کمی و کیفی نیز وجود دارند و از این طریق مسائل کمی و کیفی آب‌های زیرزمینی بررسی و در اختیار مراجعی که نیاز به تصمیم‌گیری دارند قرارداده می شود و بر اساس این اطلاعات برنامه‌ریزی لازم انجام می‌شود.

وی با بیان اینکه شبکه پیزومتری در دشت‌های مختلف استان از جمله سمنان و سرخه وجود دارد و این چاه‌های مشاهده‌ای برای بررسی تغییرات سطح آب زیرزمینی کاربرد دارد افزود: در حال حاضر اندازه گیری سطح آب در این دشت ها به طور ماهانه انجام می‌گیرد.

بیشتر بخوانید

• تامین آب شهرها و روستاهای استان سمنان در وضعیت سربه‌سر است/تنش آبی در سه شهر
• دستگاه لیزری سنجش آب با توان دانش‌بنیان بومی در استان سمنان به‌کارگیری شد
• استاندار: خشکسالی، فرونشست و مساله جمعیت، تهدیدهای استان سمنان است 
• سمنان با کمبود ۳۰۰ لیتر بر ثانیه آب آشامیدنی در زمان اوج مصرف مواجه است
• قطعی و افت فشار آب در ۱۴ منطقه سمنان

آسیب فرونشست حتی به سازه‌های مطالعاتی آب

مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای سمنان از بالازدگی لوله جدار بر اثر فرونشست زمین به عنوان یکی از آسیب‌های وارده به ایستگاه‌های شبکه چاه‌های مشاهده‌ای نام برد و افزود: فرونشست زمین باعث شده است کناره این پیزومترها خالی شود و برای اینکه این پیزومترها را از دست ندهیم و آماربرداری از منابع آب زیرزمینی دچار مشکل نشود، مرمت و بازسازی این ایستگاه‌های شبکه سنجش آب‌های زیرزمینی در دستور کار است.

محمودی افزود: با توجه به اینکه تعدادی از چاه‌های مشاهده‌ای در آبخوان‌های استان نیازمند مرمت و بازسازی بود، با برنامه‌ریزی‌های انجام گرفته در واحد مطالعات تعداد چهار حلقه از چاه‌های مشاهده‌ای واقع در دشت سمنان در سال ۱۴۰۱ مرمت شد.

مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای سمنان با بیان اینکه سال گذشته چهار پیزومتر در مناطق پیغمبران، شهرک صنعتی، راه‌آهن متروکه در دشت سمنان و پیزومتر صوفی‌آباد در دشت سرخه، دچار آسیب ناشی از ریزش شد، گفت: بتن‌ریزی پیزومتر صوفی‌آباد نیز در اثر فرونشست دچار آسیب شده بود که ترمیم شد.

چه کنیم که گرفتار فرونشست زمین نشویم؟

آنچه از انطباق مناطق دچار فرونشست و منحنی‌های افت تراز سطح ایستایی آب برمی‌آید این است که بهره‌برداری از منابع آبی زیرزمینی بیش از میزان تغذیه آبخوان سبب افزایش تنش مؤثر و در نتیجه تراکم بالای رسوب شده است که این عامل دشت سمنان را با توجه به خواص ژئوتکنیکی آبخوان مستعد فرونشست کرده است.

به عبارتی، پهنه‌های دارای فرونشست بر مناطق افت سطح آب‌های زیرزمینی، منطبق هستند و یا در نزدیکی آنها قرار دارند. از این‌ رو مدیریت منابع آب باید هر چه بیشتر مورد توجه سیاست‌گذاران قرار گیرد تا بتوان از ادامه روند کنونی فرونشست زمین جلوگیری کرد.

فرهنگ سازی در مصرف بهینه آب‌های زیرزمینی، بازتاب پیامدهای منفی فرونشست زمین به جامعه، اقدامات مستمر و موثر متولیان امر و مشارکت مردم، می تواند پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی این مساله را کاهش دهد.